भोपाळ वायू दुर्घटना: ३ डिसेंबर १९८४

भोपाळ हे ऐतिहासिक, सुंदर तलाव आणि हिरवाईसाठी ओळखले जाते. पण याहूनही हे शहर लक्षात राहिले ते भोपाळ वायू गळती मुळे. ३ डिसेंबर रोजी ह्या घटनेला साधारण ३९ वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्याच निमित्ताने अभिजात मराठी च्या वाचकांसाठी हा लेख.

३ डिसेंबर १९८४ रोजी मध्यरात्रीनंतर मध्य प्रदेशची राजधानी भोपाळ येथील युनियन कार्बाइड कारखान्यातून विषारी वायू गळती होऊन हजारो लोकांचा बळी गेला होता. ही आपत्ती भोपाळ गॅस दुर्घटना म्हणून ओळखली जाते. या घटनेला ३९ वर्षे पूर्ण होत आहेत.

हजारो निष्पाप लोकांचा बळी
अधिकृत नोंदीनुसार, भोपाळ गॅस दुर्घटनेत 3,787 लोकांचा मृत्यू झाला होता. मध्य प्रदेश सरकारने ही आकडेवारी नंतर अद्यन्वित केली कारण तात्काळ अधिकृत अंदाजानुसार युनियन कार्बाइड कारखान्यातून गॅस गळतीमुळे मृतांची संख्या 2,259 होती. तथापि, भोपाळ गॅस दुर्घटनेतील पीडितांना न्याय मिळावा यासाठी लढणाऱ्या कार्यकर्त्यांनी मृतांची संख्या 8,000 ते 10,000 च्या सांगितली आहे. 2006 मध्ये सादर केलेल्या प्रतिज्ञापत्रात सरकारने म्हटले आहे की भोपाळ गॅस गळतीमुळे 5,58,125 लोक जखमी झाले होते, ज्यात सुमारे 3,900 गंभीर आजारी आणि कायमचे अपंग झाले होते.

अपघात कसा झाला?
युनियन कार्बाइड (आता डाऊ केमिकल्स म्हणून ओळखले जाते) येथे गॅस गळती 2 आणि 3 डिसेंबरच्या मध्यरात्री झाली. भोपाळमधील युनियन कार्बाइड कारखान्याच्या प्लांट क्रमांक सीमध्ये ही घटना घडली. पहाटेच्या थंड वाऱ्याचा वेग वाढल्याने युनियन कार्बाइड कारखान्यातून विषारी वायू गळती होऊन शहराच्या इतर भागात वाहून गेला आणि घरात झोपलेल्या किंवा जागे असलेल्या अनेक लोकांचा मृत्यू झाला. सरकारच्या प्रतिज्ञापत्रानुसार, घटनेच्या काही तासांतच विषारी वायूमुळे सुमारे तीन हजार लोकांचा मृत्यू झाला होता.

युनियन कार्बाइडच्या कारखान्यातून सुमारे ४० टन मिथाइल आयसोसायनेट (एमआयसी) वायू आणि इतर रसायनांची गळती झाल्याचा अंदाज होता. मिथाइल आयसोसायनेट अत्यंत विषारी समजला जातो आणि जर हवेतील त्याची पातळी 21ppm (भाग प्रति दशलक्ष) पर्यंत पोहोचली तर ते वायू श्वास घेतल्यानंतर काही मिनिटांत मृत्यू होऊ शकतो. भोपाळमध्ये ही पातळी कित्येक पटीने जास्त होती.

गळतीचे कारण काय होते?
प्लांट क्रमांक सी मधून गॅस गळती झाल्याची नोंद आहे. अधिकृत नोंदीनुसार, वनस्पती थंड करण्यासाठी वापरण्यात येणारे पाणी मिथाइल आयसोसायनेटने भरलेले होते. मिश्रणाने मोठ्या प्रमाणात वायू तयार केला, ज्याने टाकी क्रमांक 610 वर प्रचंड दबाव निर्माण झाला. टाकीच्या झाकणावर गॅसने दाब निर्माण करण्यास सुरुवात केली ज्यामुळे अनेक टन विषारी वायू बाहेर पडला, जो मोठ्या भागात पसरला. मिथाइल आयसोसायनेट गॅसच्या गळतीमुळे सुमारे 5 लाख लोक प्रभावित झाले.

रघू राय यांनी टिपलेला हा फोटो पुढे भोपाळ दुर्घटनेचा प्रतिक बनला.

गळती नंतरचे दृश्य
1984 मध्ये, भोपाळची लोकसंख्या सुमारे 8.5 लाख होती आणि त्यातील अर्ध्याहून अधिक लोक खोकला, डोळे, त्वचा आणि श्वासोच्छवासाच्या समस्यांनी ग्रस्त होते. गॅसमुळे अंतर्गत रक्तस्त्राव, न्यूमोनिया आणि मृत्यू झाला. कारखान्याच्या आजूबाजूच्या भागातील गावे आणि झोपडपट्ट्यांना याचा सर्वाधिक फटका बसला.

युनियन कार्बाइडची अलार्म यंत्रणा कित्येक तास काम करत नव्हती. या बाबत कारखाना व्यवस्थापकांनी कोणताही ठोस निर्णय घेतला नाही. अचानक 3 डिसेंबरच्या सकाळी हजारो लोक त्यांच्या तक्रारी घेऊन हॉस्पिटलकडे धावू लागले. आजच्या तुलनेत 1984 च्या भोपाळमध्ये फारशी रुग्णालये नव्हती. दोन सरकारी रुग्णालये शहरातील अर्ध्या लोकसंख्येवर उपचार करू शकत नाहीत. लोकांना त्रास होत होता, श्वास घेणे कठीण होत होते. असे डॉक्टर देखील होते, ज्यांना प्रत्येक नवीन रुग्णाच्या अचानक आजारपणाची कारणे लगेच कळू शकली नाहीत.

रुग्णांना चक्कर येणे, धाप लागणे, त्वचेची जळजळ आणि पुरळ उठणे अशा समस्या होत्या. काही जणांनी अचानक अंधत्व आल्याची तक्रार केली. भोपाळच्या डॉक्टरांना अशा परिस्थितीचा सामना कधीच करावा लागला नव्हता. त्यांना औद्योगिक आपत्तींचा सामना करण्याचा कोणताही अनुभव नव्हता. मिथाइल आयसोसायनेटच्या संपर्कात आल्याची लक्षणे त्वरित आढळून आली नाहीत आणि भोपाळ गॅस गळतीच्या पहिल्या दोन दिवसांत दोन्ही रुग्णालयांनी सुमारे 50,000 रुग्णांवर उपचार केल्याची माहिती आहे. आठ तासांत गॅसगळती आटोक्यात आणली जाईल, असे अधिकृतपणे सरकारने सांगितले होते.

The Railway Men: नेटफ्लिक्स आणि यशराज फिल्म्स अनेक वेगवेगळ्या प्रकल्पांवर एकत्र काम करत आहेत. यापैकी पहिला प्रकल्प, “द रेल्वे मेन”. अलीकडेच हि नवीन वेब सिरीज रिलीज झाली आहे.

ही मालिका भोपाळ गॅस दुर्घटनेवर आधारित आहे. या दुर्घटनेत हजारो लोक मृत्युमुखी पडले. या दुर्घटनेत आपला जीव धोक्यात घालून लोकांचे प्राण वाचवणाऱ्या अनोळखी लोकांची कथा या मालिकेत दाखवण्यात येणार आहे. या मालिकेत आर माधवन, बाबिल खान, केके मेनन आणि दिव्येंदू शर्मा यांच्या भूमिका आहेत.